هوش مصنوعی چه کسانی را بیکار می‌کند؟
موج حذف شغلی ناشی از ربات‌ها، خطوط تولید و دفاتر کار جهان را یکی پس از دیگری خاموش می‌کند؛ آیا دولت‌ها آماده این وضعیت هستند؟
به گزارش آیینه فردا و به نقل از اکوایران، سازمان بین‌المللی کار در گزارش سال ۲۰۲۴ خود از آن با عنوان انتقال شغلی گسترده در عصر خودکارسازی و هوش مصنوعی یاد کرده است؛ موجی که نه تنها مشاغل را دگرگون می‌کند، بلکه مفهوم امنیت شغلی را نیز از نو تعریف می‌سازد.
۲۳ درصد مشاغل جهانی در معرض تحول‌اند
در این گزارش آمده است تا سال ۲۰۳۰ حدود ۲۳ درصد از کل مشاغل جهانی در معرض تحول بنیادی ناشی از فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی مولد و رباتیک پیشرفته قرار دارند.
این دگرگونی به‌ویژه در صنایع تولیدی، خدمات پشتیبانی، و حمل‌ونقل شدت یافته است.
سازمان بین‌المللی کار در گزارش آینده کار ۲۰۲۴ برآورد کرده بود که تنها در بازه زمانی ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، بیش از ۷۵ میلیون شغل سنتی در سطح جهان حذف و ۱۳۳ میلیون شغل جدید فناورمحور ایجاد می‌شود.
از هر ده کارخانه، چهار واحد طی پنج سال جایگزینی کرده‌اند
اما این ارقام در ظاهر متعادل، در واقع روایتگر یک جابجایی دردناک هستند. بخش تولید بیشترین آسیب را دیده است.
مطالعه‌ای در ژورنال دسترسی آزاد انجمن پیشرفت هوش مصنوعی با عنوان خودکارسازی صنعتی و جابجایی نیروی کار: یک بازنگری فرا-تحلیلی در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که از هر ۱۰ کارخانه در اقتصادهای توسعه‌یافته، دست‌کم ۴ واحد طی پنج سال گذشته بخشی از نیروی انسانی خود را با ربات‌های هوشمند جایگزین کرده‌اند.
در آلمان، صنعت خودروسازی ـ که همواره به‌عنوان نماد مهارت و اشتغال پایدار شناخته می‌شد ـ اکنون به نقطه عطفی رسیده است. اتحادیه فلزکاران آی جی متال تخمین می‌زند که تنها در این بخش، ۴۰۰۰۰۰ شغل تا پایان دهه جاری به دلیل گذار به تولید خودروهای الکتریکی و سیستم‌های خودکار از بین خواهد رفت.
هوش مصنوعی وظایف دفتری تکراری را حذف می‌کند
اما ماجرا به کارخانه‌ها محدود نیست. در بخش‌های دفتری نیز تحول دیجیتال به‌شکلی خاموش در حال بازتعریف ساختار اشتغال است.
گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال ۲۰۲۴ با عنوان گزارش آینده مشاغل می‌گوید که وظایف تکراری دفتری، ورود داده و خدمات حسابداری ابتدایی از جمله نخستین حوزه‌هایی‌اند که با هوش مصنوعی مولد جایگزین می‌شوند.
این تغییرات در مقیاس جهانی، نیازمند بازنگری فوری در برنامه‌های آموزشی و سیاست‌های حمایتی از نیروی کار است.
۷۷ درصد مشاغل تولیدی آسیای جنوب شرقی در خطرند
در کشورهای در حال توسعه، این جابجایی پیامدهای عمیق‌تری دارد. در بنگلادش، کارگاه‌های نساجی که حدود چهار میلیون نفر را به کار گرفته‌اند، با ربات‌های دوخت خودکار در حال رقابت‌اند.
گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۴ هشدار داده است که ۷۷ درصد از مشاغل تولیدی جنوب شرق آسیا در معرض خودکارسازی قرار دارند.
در ایران نیز، هرچند آمار رسمی بین‌المللی در دسترس نیست، اما مطالعات داخلی مؤسسات پژوهشی کار و تأمین اجتماعی نشان می‌دهد که صنایع نساجی، بسته‌بندی، خدمات پشتیبانی مالی و رانندگی درون‌شهری بیشترین احتمال حذف نیروی انسانی را دارند.
ترکیب خودران‌ها ده‌ها هزار راننده را بیکار می‌کند
نمونه‌ای عینی، پلتفرم‌های حمل‌ونقل هوشمند است که در آینده با خودروهای خودران ترکیب خواهند شد. چنین تغییری می‌تواند ده‌ها هزار راننده را از گردونه اشتغال خارج کند.
این اتفاق رخ می‌دهد، بی‌آنکه برای آنان نظام جایگزین مهارتی یا حمایتی فراهم شده باشد و این موضوعی بسیار نگران‌کننده است.
چهار سناریوی اشتغال، آینده جهان را ترسیم می‌کند
سازمان بین‌المللی کار در گزارش ویژه‌اش با عنوان روندهای اشتغال جهانی ۲۰۲۴، چشم‌انداز اشتغال را در چهار سناریو توصیف می‌کند: سناریوی گذار هوشمند که در آن دولت‌ها با سیاست‌های مهارت‌آموزی و حمایت از مشاغل جدید، گذار را مدیریت می‌کنند. سناریوی رهاسازی بازار که در آن خودکارسازی بدون سیاست تعدیلی اجرا می‌شود و نابرابری افزایش می‌یابد.
سناریوی مقاومت صنعتی که در آن صنایع برای حفظ اشتغال در برابر فناوری مقاومت می‌کنند، اما در بلندمدت رقابت‌پذیری کاهش می‌یابد. و سناریوی گذار ترکیبی که در آن کشورها به‌صورت نامتوازن بین این سه وضعیت در نوسان‌اند.
بیکاری جهانی در صورت رهاسازی بازار به ۷.۵٪ می‌رسد
در سناریوی رهاسازی بازار، سازمان بین‌المللی کار پیش‌بینی می‌کند که نرخ بیکاری جهانی می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ ۷.۵ درصد برسد. در حالی که در سناریوی گذار هوشمند این نرخ به حدود چهار درصد محدود می‌شود.
در کنار این، گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی با عنوان خودکارسازی، مهارت‌ها و آینده کار در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که ۱۴ درصد از مشاغل در کشورهای عضو این سازمان در معرض حذف کامل و ۳۲ درصد در معرض تغییر اساسی وظایف قرار دارند.
جهانِ خودکارشده، حسابداران را به تماشاچی تبدیل می‌کند
در بخش شرقی لهستان، ایوا کوالسکا ـ حسابدار سی و پنج ساله‌ای که در یک شرکت لجستیکی کار می‌کرد ـ در مصاحبه‌ای با مجله گازتا ویبروکزا می‌گوید: نرم‌افزاری آمد که همه فاکتورها را خودش می‌خواند، تطبیق می‌داد و بایگانی می‌کرد. ناگهان فهمیدم شغلم دیگر ضرورتی ندارد. احساس کردم جهان بدون من هم به‌خوبی می‌چرخد.
چنین روایت‌هایی در سراسر جهان تکرار می‌شوند؛ از راننده تاکسی فیلیپینی که با ورود خودروهای خودران بیکار شد، تا کارگر کارخانه در مکزیک که دستگاه‌های مونتاژ او را به تماشاگر خط تولید بدل کردند.
رباتیک، بیکاری کارگران میان‌سال جنوب آمریکا را افزایش داد
در مقاله‌ای از ژورنال دسترسی آزاد انجمن پیشرفت هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۳ آمده است که در مناطق صنعتی جنوب آمریکا، نرخ بیکاری در میان کارگران میان‌سال بدون مهارت دیجیتال، پس از استقرار سیستم‌های رباتیک، ۳۰ درصد افزایش یافته است.
این افزایش شدید، ضرورت بازآموزی و ارتقاء مهارت‌ها را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
چهار گروه کاری آسیب‌پذیر، بیش از همه در خطرند
سازمان بین‌المللی کار در تحلیل‌های خود از سال ۲۰۲۲ تاکنون تأکید کرده است که اثرات این گذار به‌طور برابر توزیع نمی‌شود. چهار گروه بیش از دیگران در معرض خطر هستند:
زنان در مشاغل تکراری و خدماتی، زیرا اغلب در بخش‌هایی مانند داده‌ورودی، منشی‌گری و فروش حضوری فعالیت دارند. کارگران میان‌سال بدون مهارت‌های دیجیتال.
جوانان تازه‌وارد به بازار کار که فاقد تجربه کاری در محیط‌های فناورانه‌اند. و کارگران غیررسمی که هیچ شبکه حمایتی یا بیمه‌ای ندارند.
صلاحیت‌ها در حال منقرض شدن‌اند
به گفته گی بایدر، کارشناس سیاست اشتغال سازمان بین‌المللی کار، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۲۴: جهان در حال عبور از یک بحران مهارتی است. نه فقط شغل‌ها، بلکه صلاحیت‌ها نیز در حال منقرض شدن‌اند.
در کشورهای در حال توسعه، مسئله دوچندان پیچیده است، زیرا بخش غیررسمی در اقتصاد گسترش دارد.
این گسترش به این معنی است که کارگران نه بیمه بیکاری دارند، نه دسترسی به آموزش مجدد مناسب برای ورود به مشاغل جدید.
کشورهای آفریقایی و آسیایی در فاز اول صنعتی‌سازی گیر کرده‌اند
در حالی که کشورهای اسکاندیناوی، کانادا و سنگاپور با برنامه‌ریزی آموزشی هوشمند در حال سازگاری با آینده‌اند، بسیاری از کشورهای آفریقایی و آسیایی هنوز درگیر مرحله اول صنعتی‌سازی‌اند.
گزارش بازنگری اشتغال جنوب جهانی سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که در آفریقا، بیش از ۸۵ درصد از مشاغل در بخش غیررسمی‌اند.
این امر به این معنی است که هرگونه خودکارسازی می‌تواند میلیون‌ها نفر را بدون هیچ حمایت نهادی رها کند.
خودکارسازی، بیکاری جوانان خاورمیانه را تشدید می‌کند
در خاورمیانه، نرخ بیکاری جوانان هنوز بیش از ۲۵ درصد است. اضافه شدن موج خودکارسازی می‌تواند این رقم را به سطح بی‌سابقه‌ای برساند. مگر آنکه سیاست‌های فعال بازار کار به‌سرعت اجرا شوند تا توانایی جذب نیروی کار به مشاغل نوین افزایش یابد.
تولید خودرو، نساجی و خدمات دفتری صدرنشین حذف‌اند
مطالعه مشترک سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۲۵ صنعت را با بیشترین احتمال حذف مشاغل شناسایی کرده است:
فناوری‌های دیجیتال ۲۵ میلیون فرصت شغلی ایجاد می‌کنند
در مقابلِ حذف، فرصت‌هایی هم در حال ظهورند. سازمان بین‌المللی کار و مجمع جهانی اقتصاد هر دو تأکید دارند که مشاغل جدیدی در حوزه تحلیل داده، نگهداری ربات‌ها، امنیت سایبری و طراحی مدل‌های هوش مصنوعی ایجاد می‌شوند.
اما این مشاغل نیازمند مهارت‌هایی متفاوت‌اند. در گزارش مهارت‌های سازمان بین‌المللی کار برای آینده سبزتر و دیجیتال در سال دو هزار و بیست و چهار آمده است:
تا سال ۲۰۳۰، مشاغل مرتبط با فناوری‌های دیجیتال و انرژی‌های پاک می‌توانند تا بیست و پنج میلیون فرصت شغلی جدید ایجاد کنند، مشروط بر آنکه آموزش مهارت‌های مکمل و انسانی مانند تصمیم‌گیری اخلاقی، خلاقیت و همدلی در سیاست‌های ملی لحاظ شود.
آینده کار ترکیبی از ماشین‌های هوشمند و انسان‌های هوشمندتر است
به بیان دیگر، آینده کار ترکیبی از ماشین‌های هوشمند و انسان‌های هوشمندتر خواهد بود.
این ترکیب نیازمند یک بازآرایی بنیادی در نظام‌های آموزشی و بازار کار است تا انسان‌ها بتوانند در حوزه‌هایی که ماشین‌ها توانایی کمتری دارند، تمرکز کنند.
سازمان بین‌المللی کار مجموعه‌ای از پیشنهادهای سیاستی را در سه محور اصلی ارائه داده است:
۱. سیاست‌های مهارت‌محور (گذار مبتنی بر مهارت): کشورها باید نظام‌های آموزش فنی را با نیازهای واقعی بازار منطبق کنند. نمونه موفق آن، برنامه آلمان موسوم به سیستم دوگانه است که آموزش در محل کار را با تحصیلات رسمی ترکیب می‌کند.
۲. شبکه‌های حمایت اجتماعی نوین: سازمان بین‌المللی کار توصیه می‌کند بیمه‌های بیکاری سنتی جای خود را به درآمد انتقالی بدهند که نوعی کمک‌هزینه برای کارگرانی است که در دوره بازآموزی هستند.
۳. سیاست‌های صنعتی هوشمند: به‌جای مقاومت در برابر فناوری، دولت‌ها باید نوآوری را هدایت کنند تا خودکارسازی در کنار ایجاد فرصت‌های جدید حرکت کند. کره‌جنوبی نمونه‌ای است که با سرمایه‌گذاری در آموزش دیجیتال توانسته نرخ بیکاری فناورانه را پایین نگه دارد.
