به گزارش آیینه فردا، میراث طبیعی کشور یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های ما ایرانی‌هاست که طی میلیون‌ها سال شکل گرفته و زیربنای زندگی تمامی موجودات زنده است. این میراث شامل جنگل‌ها، دریاها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها، کوه‌ها، دشت‌ها و گونه‌های بی‌شمار جانوری و گیاهی است که هر یک نقشی حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های زمین دارند.
در دهه‌های اخیر این گنجینه‌های طبیعی با تهدیدات گسترده‌ای مواجه شده‌اند؛ تهدیداتی که برخی از آن‌ها طبیعی و تعداد زیادی از آن‌ها انسان‌ساز و به واسطه فعالیت‌های انسانی است.
آنچه که همه دانشمندان و محققان بر آن اتفاق‌نظر دارند این است که اگر روند فعلی تخریب میراث طبیعی ادامه یابد، پیامدهای جبران‌ناپذیری نه‌تنها برای حیات‌وحش بلکه برای آینده بشریت در پی خواهد داشت.
میراث طبیعی
دکتر مهران مقصودی، عضو هیأت علمی گروه جغرافیای طبیعی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران در یک برنامه با عنوان «میراث طبیعی در خطر» که توسط گروه پژوهشی میراث طبیعی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و با همکاری دانشگاه تهران برگزار شد، با ارائه تعریفی از میراث طبیعی و بی‌جان گفت: از یک منظر کلی، میراث به‌عنوان تمام آثار به‌دست آمده یا باقی‌مانده از گذشته شناخته می‌شود و شامل فرآیند دریافت، نگهداری و سپس تحویل آن به نسل‌های آینده است. میراث طبیعی بخشی از تنوع زیستی و تنوع زمین‌شناختی ماست که دارای ارزش‌های خاص و شایسته حفاظت و نگهداری است.
میراث اَبیوتیک یا بی‌جان، شامل آن دسته از عناصر و عوارض زمین‌شناختی است که به‌طور مستقل یا توأمان دارای ارزش‌های علمی، آموزشی، فرهنگی، معنوی، زیبایی‌شناختی و اکولوژیکی و واجد ارزش‌های حفاظتی هستند.
وی با بیان این که میراث‌طبیعی زیادی در کشور داریم افزود: یک‌سری از آن‌ها میراث جاندار هستند که تنوع زیستی ما را تشکیل داده و یک‌سری هم میراث بی‌جان هستند که تنوع زمین‌شناختی ما را تشکیل می‌دهند.
همواره این دغدغه مطرح است که چرا آثار و میراث‌فرهنگی ما روز به روز در حال تخریب است و به آن کمتر توجه می‌شود اما باید بگویم که طبیعت بی‌جان ما خیلی بیشتر در معرض خطر است و بسیار کم مورد توجه قرار می‌گیرد.
دلایل غفلت
مقصودی با طرح این پرسش که چرا میراث زمین‌شناختی در جهان و کشور ما کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد توضیح داد: یک دلیل این است که از نظر بیشتر مردم سنگ‌ها و صخره‌ها و لندفرم‌ها محکم هستند و به وسیله فعالیت‌های انسانی تخریب نمی‌شوند، بنابراین نیاز نیست اقدامات خاصی برای حفاظت از آن‌ها انجام شود.
دلیل دیگر این که به نظر اغلب مردم، با وجود آثار فرهنگی در معرض تخریب و همچنین تنوع زیستی در حال انقراض، صحبت از پدیده‌های بی‌جان، تجملی به نظر می‌رسد. علاوه بر این، متاسفانه بین حفاظت از تنوع زیستی و زمین‌شناختی، موازنه‌ای وجود ندارد، به‌دلیل این که کنوانسیون خاصی نیست یا تعداد آن اندک است که به موضوع حفاظت از طبیعت غیرزنده بپردازد. البته ثبت جهانی برخی از پدیده‌های بی‌جان تا اندازه‌ای کمک کرده که بعضی از آن‌ها شناخته و به آن‌ها اهمیت داده شود.
میراث‌سازی
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به مفهوم میراث‌سازی گفت: فرآیند میراث‌سازی موجب می‌شود میراث فرهنگی و طبیعی یک سرزمین توسط جامعه به‌عنوان مواردی مهم برای حفاظت و انتقال به نسل‌های آینده شناخته شوند و شامل سه مرحله آگاهی از نیاز به حفاظت توسط گروه‌های خاص مانند دانشمندان و محققان، تبدیل این آگاهی به اقدامات قانونی و شناسایی و توجه توسط جامعه است.
ما هنوز به این درجه از موفقیت نرسیده‌ایم که گروه‌های خاص بگویند میراث طبیعی ما دارای ارزش‌های خاص است و اقدامات قانونی انجام و از سوی جامعه قدردانی شود؛ در حالی که کشورهای پیشرفته به این موضوع توجه ویژه‌ای دارند. مثلا اروپا در اوایل قرن ۱۹ تصمیم به حفاظت از شهر ادینبرو در اسکاتند که تنوع زمین‌شناختی ارزشمندی دارد گرفت یا پارک ملی «یلو استون» در ایالت متحده آمریکا نخستین پارک ملی جهان به حساب می‌آید که در سال ۱۸۷۲ میلادی تأسیس شده است.
توجه به پدیده‌های بی‌جان از دوران گذشته بوده ولی امروز باید بیشتر موردتوجه قرار گیرد. آثار ارزشمند بی‌جان، اساس و پایه حیات هستند و خدماتی که به انسان می‌دهند بی‌شمار است. تنها این را بگویم که تنوع زمین‌شناختی، پایه تنوع زیستی است.
فهرست بلند تهدیدها
مقصودی درباره این که چه خطراتی پدیده‌های زمین‌شناختی را تهدید می‌کند گفت: پدیده‌های زمین‌شناختی، حدی از حساسیت و شکنندگی دارند و یک‌سری از فاکتورهای درونی ممکن است موجب شود مثلا یک سنگ دچار شکاف و نابود شود. عوامل بیرونی شامل تهدیدات طبیعی و انسانی هم این پدیده‌ها را تهدید می‌کند.
مواردی مانند سیل، زلزله و فرسایش بادی جزو خطرات طبیعی به حساب می‌آیند و باید اجازه بدهیم فرایندهای طبیعی کار خود را انجام دهند.
در بیابان لوت در نزدیکی شهداد در استان کرمان، چند سال قبل به‌دلیل بارندگی در بالادست، دریاچه‌ای شکل گرفته بود. عده‌ای می‌خواستند آن را تالاب معرفی کنند. برخی دیگر می‌گفتند با لوله‌کشی، آب به آن تزریق کنیم که دائمی باشد ولی همان زمان گفتیم این دریاچه، بخشی از روند طبیعی بیابان است و خشک می‌شود که شد.
عوامل انسانی که در تخریب میراث بی‌جان ما موثرند شامل موارد متعددی از جمله فعالیت‌های نظامی، آتش‌سوزی، جمع‌آوری فسیل، شهاب‌سنگ و عقیق، گردشگری – چه خود گردشگر و چه زیرساخت‌هایی که برای گردشگر ایجاد می‌شود- کشاورزی، ایجاد کانال و سد، وندالیسم، ریختن زباله و ایجاد محل‌های دفن زباله و توسعه شهری و روستایی است.
معدن‌کاوی یکی دیگر از تهدیدات جدی تنوع زمین‌شناختی ماست. متأسفانه می‌بینیم که وزارت صمت، پروانه اکتشاف معدن در پهنه‌ای را که ثبت ملی و جهانی شده می‌دهد.
آلودگی‌های صوتی و نوری هم یک تهدید جدی به حساب می‌آیند و در حدی است که گروه‌های نجوم که به مناطق کویری می‌روند می‌گویند یک جا نیست که نور چراغ‌های آفرود نباشد و این نورها نمی‌گذارند ستاره‌ها را رصد کنیم. ما نمی‌گوییم این فعالیت‌ها نباید انجام شود، معدن باید باشد، گردشگری باید باشد اما همه طبق اصول و ضوابطی صورت گیرد که به این پدیده‌ها آسیب نزند.
راهکارها
این تهدیدات و خطرات چه نتایجی به دنبال دارد؟ مدیر سابق پایگاه میراث جهانی لوت در این‌باره گفت: آشفتگی منظری میراث زمین‌شناختی، ایجاد آشفتگی اکولوژیک، نابودی و تخریب میراث زمین‌شناختی، کاهش ارزش‌های ملی یا جهانی ژئوسایت‌ها، کاهش کیفیت مقاصد گردشگری و کاهش درآمد و اشتغال در سایت‌های شناخته‌شده از جمله نتایج این فعالیت‌های مخرب است.
مقصودی درباره این که چه باید کرد چند پیشنهاد داد از جمله ایجاد و تقویت سمن‌ها برای حفاظت از میراث طبیعی بی‌جان و وضع قوانین مرتبط با حفاظت از آن، رتبه‌بندی میراث‌های باارزش محلی، منطقه‌ای، ملی و جهانی، شناسایی و ثبت همه عوارض میراثی مناطق بیابانی کشور و ایجاد مسیرهای گردشگری قابل‌کنترل برای فعالیت‌های مختلف.
وی اضافه کرد: من فکر می‌کنم یک منطقه با عنوان میراث طبیعی بی‌جان باید به مناطق حفاظت‌شده اضافه شود. در مجموع باید بگویم که برای حفاظت از میراث زمین‌شناختی کشور نیاز به رویکردی همه‌جانبه و مدیریت یکپارچه داریم. با ادامه وضع فعلی جز تخریب بیشتر و نابودی چیزی نخواهیم داشت.
ضرورت آموزش
دکتر ناصر رضایی، عضو هیأت علمی گروه میراث طبیعی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز با اذعان به این که آگاهی بیشتر افراد جامعه نسبت به محیط پیرامون و میراث طبیعی در حد صفر است، گفت: میراث طبیعی باید برای همه به‌عنوان یک دغدغه مطرح شود، چرا که هر فعالیتی که بخواهیم روی کره خاکی انجام دهیم اثرات خود را بر طبیعت خواهد گذاشت؛ همان‌طور که طبیعت بر ما تأثیر گذاشته است. در حال حاضر، دغدغه این است که گردشگری را وارد عرصه آموزش کنیم، به نظر من قبل از حوزه گردشگری، باید میراث طبیعی را وارد کنیم و طبیعت را پاس بداریم تا بتوانیم یک زندگی عادی و معمولی داشته باشیم، نه مثل الان که به دلیل تغییر اقلیم، شرایط زیست مدام در حال سخت‌تر شدن است، ضمن این که برای نسل‌های آینده هم باید چیزی به یادگار بگذاریم./روزنامه اطلاعات
