رازهای نهفته در فرش پازیریک؛ قدیمی ترین فرش جهان

فرش پازیریک از دل دره تاریخی پازیریک، در کوه‌های آلتای سیبری یافت شد. پازیریک به‌عنوان کهن‌ترین نمونه فرش گره‌دار در جهان، یک اثر هنری فاخر محسوب می‌گردد. این فرش با ابعاد تقریبی ۲ در ۱٫۸۳ متر، از الیاف پشم و با استفاده از رنگ‌های طبیعی گیاهی بافته شده است. طیف رنگی غالب در این اثر شامل قرمز، زرد، آبی و سبز است که با ظرافت و هماهنگی بصری چشمگیری در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. این قالی در حال‌حاضر در موزه آرمیتاژ سنت پترزبورگ نگهداری می‌شود. نقوش فرش پازیریک از تنوع و پیچیدگی قابل‌توجهی برخوردار است و تصاویری از موجودات افسانه‌ای همچون گریفین و اسب بالدار، در کنار نقوش انسانی و گیاهی را شامل می‌شود. این نقوش با دقت و هنرمندی قابل ستایشی اجرا شده‌اند که نمایانگر سطح بالای مهارت و دانش بافندگان آن دوره تاریخی است.

تاریخچه فرش پازیریک به کشف آن در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط «سرگئی رودنکو» (Sergei Rudenko)، باستان‌شناس روس، در دره پازیریک واقع در سیبری بازمی‌گردد. این فرش نفیس در گور یخ‌زده یکی از فرمانروایان آلتایی کشف شد. طبق گفته‌های سایت فرش پازیریک، شاهزاده آلتای را طبق رسوم آن زمان، همراه با اشیای گران‌قیمت دفن کرده بودند. پس از مدتی، اشیای قیمتی این گور، به‌جز فرش دزدیده شد و حفره‌ای که دزدها ایجاد کرده بودند باقی ماند، همین حفره سبب شد که باتوجه به شرایط آب و هوایی خاص منطقه و انجماد دائمی خاک، فرش به طرز شگفت‌انگیزی سالم باقی بماند و از گزند پوسیدگی و فرسایش در امان باشد.

با انجام آزمایش‌های رادیوکربن، به‌نظر می‌رسد که قدمت فرش پازیریک به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح بازگردد. این تاریخ‌گذاری، فرش پازیریک را به عنوان یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های گره‌دار شناخته شده در جهان معرفی می‌کند که حدود ۲,۵۰۰ سال قدمت دارد. طبق تحقیقات باستان‌شناسی، هنر قالی‌بافی در دنیا به بیش از قرن پنجم یعنی حدود ۴,۰۰۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد؛ یعنی کسانی که این فرش را بافته‌اند، به‌خوبی با هنر قالی‌بافی آشنا بودند.

سایت فرش پازیریک، ویژگی‌هایی را برای این فرش برشمرده است:

فرش پازیریک را به‌شکل مستطیل و با ابعاد حدودی ۲ در ۱٫۸۳ متر بافته‌اند. این ابعاد نسبتا کوچک، نشان‌دهنده کاربرد احتمالی فرش در فضاهای محدود بوده است.

در بافت فرش پازیریک از گره متقارن، موسوم به گره ترکی، استفاده شده است؛ این نوع گره، به دلیل ایجاد استحکام و تراکم بالا در بافت فرش، از دیرباز در مناطق مختلفی از جمله ایران و ترکیه مورد استفاده قرار می‌گرفت. انتخاب گره ترکی در فرش پازیریک، نشان از دانش و مهارت بافندگان آن در بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته بافت دارد.

تراکم گره‌های فرش پازیریک بسیار بالا و حدود ۳,۶۰۰ گره در هر دسیمتر مربع تخمین زده می‌شود؛ این فشردگی فوق‌العاده بافت، موجب ایجاد ظرافت بی‌نظیر در نقوش، وضوح طرح‌ها و همچنین استحکام و دوام چشمگیر فرش شده است. تراکم بالای گره، از ویژگی‌های برجسته و تعیین‌کننده کیفیت فرش‌های نفیس به شمار می‌رود.

نخ به کار رفته در فرش پازیریک، از پشم مرغوب تهیه شده است؛ استفاده از پشم با کیفیت بالا، علاوه بر افزایش لطافت و زیبایی ظاهری فرش، در دوام و ماندگاری آن، نقش بسزایی دارد. انتخاب پشم مرغوب به عنوان ماده اولیه، نشان از توجه بافندگان به کیفیت و ارزش هنری اثر خود دارد.

طرح‌ها و نقوش به کار رفته در فرش پازیریک بسیار متنوع و گسترده است؛ این نقوش شامل تصاویر جانوران افسانه‌ای، حیوانات واقعی، نقوش انسانی و گیاهی می‌شود که به صورت استادانه‌ای در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. تنوع و پیچیدگی طرح، نمایانگر غنای فرهنگی و هنری تمدن سازنده فرش پازیریک است.

رنگ غالبی که در طرح فرش دستباف پازیریک وجود دارد، رنگ قرمز است؛ رنگ قرمز به عنوان یک رنگ گرم و پرانرژی، از دیرباز در هنر و فرهنگ ملل مختلف جایگاه ویژه‌ای داشت و استفاده از آن در فرش پازیریک، می‌تواند نمادی از شکوه و قدرت باشد. با این حال، لازم به ذکر است که در کنار رنگ قرمز، از رنگ‌های دیگری همچون زرد، آبی و سبز نیز در این فرش استفاده شده است.

بافندگان فرش پازیریک برای اینکه فرش‌ خیلی محکم و بادوام باشد، نخ‌های پود را نه تنها رد می‌کردند، بلکه آن‌ها را کمی می‌کشیدند و بعد از رد کردن، نخ را چند بار به دور خودش یا ردیف گره‌های قبلی می‌پیچاندند.

طرح و بافت فرش پازیریک، در مقایسه با آثار هنری هم‌دوره و حتی دوره‌های بعد از خود، بسیار مدرن و پیشرفته به نظر می‌رسد؛ جلوه بی‌نظیر و زیبایی‌شناختی این فرش، گویای نبوغ هنری و ذوق سرشار بافندگان آن است که اثری فراتر از زمان خود خلق کرده‌اند. این ویژگی، فرش پازیریک را به یک استثنا در تاریخ هنر فرش‌بافی تبدیل کرده است.

فرش پازیریک درون دره‌ای پیدا شد که گروهی از عشایر سیبری در قرن‌های ۶ تا سه قبل از میلاد در آن زندگی می‌کردند. به دلیل ظرافتی که در طراحی و بافت این فرش وجود دارد، بعید به‌نظر می‌رسد که خانواده‌ای عشایری آن را بافته باشند. پیچیدگی و ظرافت این فرش نشان‌دهنده فرهنگ و تمدنی بزرگ است. طبق شواهد باستان‌شناسی، این فرش از آسیای میانه آمده است؛ اما بین اینکه به ایران تعلق داشته است یا ارمنستان، ابهام وجود دارد.

کشور ما و ارمنستان هردو دارای سنت‌های قدیمی قالیبافی هستند. ایران‌زمین از دیرباز در زمینه بافت فرش ایرانی حرفی برای گفتن داشت. فرش‌های قدیمی بسیاری شبیه به فرش پازیریک، اما با قدمت کمتر یافت شده‌اند که همین امر می‌تواند دلیلی بر ایرانی بودن فرش پازیریک باشد. نقش و نگارهای روی فرش پازیریک، مثل اسب‌ها، شباهت بسیار با فرشی دارند که در کاوش‌های باستانی دوره هخامنشیان یافت شده‌اند.

در نهایت، فرش پازیریک یک اثر هنری فراملی و متعلق به میراث فرهنگی بشریت است و ارزش آن فراتر از مرزهای سیاسی و ملی قرار دارد. نگهداری آن در موزه، فرصتی برای دسترسی و بهره‌مندی همه مردم از این اثر ارزشمند را فراهم می‌کند.

شواهد زیادی نشان می‌دهد که فرش پازیریک یک فرش ایرانی محسوب می‌شود و بافت این فرش، ریشه در فرهنگ ایرانی دارد:

• تاریخ غنی و مهارت بی‌اندازه مردم ایران در بافت قالی، همواره زبانزد کل جهان بوده است. ایران همیشه یکی از کشورهای قدرتمند در بافت قالی‌های زیبا به‌شمار می‌آمد و هنرمندان بی‌شماری در این زمینه دارد.
• قدیمی‌ترین فرش دنیا، یعنی فرش پازیریک، بسیار شبیه فرشی است که در تخت جمشید یافت شده بود. رنگ‌های نارنجی، سبز، آبی و قرمز از جمله رنگ‌هایی هستند که در قالی ایرانی بافته می‌شدند. همچنین تم رنگ قرمز، از رنگ‌های رایج قالی‌های زمان هخامنشیان محسوب می‌شود. نقوش حیوانات افسانه‌ای مثل اسب بالدار، گریفین و …، نمونه‌ای از طرح‌هایی هستند که در زمان ماد و هخامنشی بافته می‌شدند.
• فرش پازیریک در گور یک فرمانروای سکایی کشف شده است. سکاها اقوامی ایرانی‌تبار بودند که در دوران باستان در مناطق وسیعی از اوراسیا، از جمله جنوب سیبری، زندگی می‌کردند. زبان سکایی نیز جزو زبان‌های ایرانی و شرقی محسوب می‌شود.
• به نقل از سایت مت‌کامرون نوارهای اصلی فرش با صفی از سواران تزیین شده است. هفت سوارکار در هرطرف فرش وجود دارد که به‌طور کلی ۲۸ سرباز را نشان می‌دهد. این رقم مطابق با تعداد مردانی به‌نظر می‌رسد که تخت خشایارشاه را به تخت جمشید می‌بردند. برخی از سربازها سواره هستند و برخی دیگر در کنار اسب‌ها راه می‌روند.