رازهای تاریخ کرمان در قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر؛ دو میراث کهن هنوز پابرجا
مورخان بر این نکته اتفاق‌نظر دارند که برای دانستن پیشینه شهر کرمان باید به قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر مراجعه کنیم؛ قلعه‌هایی که از مهم‌ترین آثار تاریخی و میراث فرهنگی ایران به‌شمار می‌آیند و بقایای آن‌ها در شرق شهر امروزی کرمان هنوز پابرجاست.
به گزارش آینه فردا، به نقل از اطلاعات کرمان یکی از کهن‌ترین مناطق ایران است که پیشینه تمدنی و تاریخی آن به دوران باستان و پیش از میلاد بازمی‌گردد. موقعیت جغرافیایی ویژه، منابع‌طبیعی متنوع و جایگاه راهبردی آن در مسیرهای تجاری گذشته، باعث شده است تا این منطقه همواره یکی از مراکز مهم تمدن در فلات ایران باشد؛ آن‌چنان که از «ژان اوبِن»، شرق‌شناس فرانسوی نقل است که گفته: «هرکس تاریخ کرمان را به‌درستی بخواند مانند آن است که تاریخ همه جهان را خوانده است.»
در میان شهرهای تاریخی این استان پهناور، شهر کرمان جایگاهی ویژه دارد. هسته اولیه این شهر که از نخستین مراکز شکل‌گیری قدرت‌های محلی در جنوب‌شرق ایران به‌شمار می‌آید در دامنه کوه‌های مرتفعی که امروز به نام کوه‌های صاحب‌الزمان شناخته می‌شود، ایجاد شده است.
شواهد باستان‌شناسی و متون تاریخی نشان می‌دهد که کرمان حداقل از دوران ساسانیان، موقعیت شهری منسجمی داشته و با دژهای مستحکمی همچون قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر به یکی از مراکز نظامی و سیاسی مهم آن دوران بدل شده و تا قرن‌های متمادی این نقش مهم را حفظ کرده، ضمن این که موقعیت استراتژیک کرمان در مسیر جاده‌های تجاری شرق و غرب ایران، نقش مهمی در رونق اقتصادی و پایداری این شهر ایفا کرده است.
با وجود این، کرمان با قدمتی حدود سه‌هزار سال و روایاتی که از تاریخی بسیار دیرینه‌تر از این حکایت دارند، امروز شهری بحران‌زده و بی‌هویت است.
احیای کرمان کهن
دکتر پیروز حناچی، شهردار سابق تهران و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با بیان این که کرمان در تمام طول تاریخ ایران، ایفای نقش داشته است اظهار می‌کند: کرمان در ابتدای انقلاب، تنه به تنه یزد می‌زد و شاید از لحاظ تعداد بادگیرهای تاریخی، از یزد پیشی گرفته بود ولی الان چند بادگیر در این شهر باقی مانده است؟!
وی با اذعان به این که بخشی از تاریخ شهر کرمان از بین رفته است ادامه می‌دهد: یزد فرصتی استثنایی پیدا کرد و توانست ثبت جهانی شود. ما در کرمان هم می‌توانستیم این کار را بکنیم، زیرا در سال ۲۰۰۸ کرمان در لیست موقت و پیشنهادی ثبت جهانی یونسکو بود.
اگرچه برخی بر این باورند که به‌دلیل تخریب‌های متمادی چند دهه اخیر، دیگر چیزی به اسم بافت تاریخی به‌عنوان هسته اصلی کرمانِ کهن در دنیا وجود ندارد، حناچی اما معتقد است هنوز می‌توان برای احیای کرمان کهن کاری کرد.
فرناز فرهی‌مقدم، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: اگرچه بخش زیادی از بافت تاریخی این شهر از بین رفته است اما اگر بناهای پراکنده‌ای را که هنوز باقی مانده‌اند حفظ کنیم و به سمت احیای این آثار و مناطق خاص و ویژه برویم در چند سال آینده می‌توانیم به یک بافت تاریخی مطلوب از کرمان دست یابیم.
قلعه‌های باشکوه شهری
مورخان بر این نکته اتفاق‌نظر دارند که برای دانستن پیشینه شهر کرمان باید به قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر مراجعه کنیم؛ قلعه‌هایی که از مهم‌ترین آثار تاریخی و میراث فرهنگی ایران به‌شمار می‌آیند و بقایای آن‌ها در شرق شهر امروزی کرمان هنوز پابرجاست، اگرچه به‌دلیل عدم رسیدگی و فرسایش شدید تحت‌تأثیر عوامل طبیعی، بخش زیادی از اجزاء و عناصر این دو اثر از بین رفته است.
استاندار کرمان که به‌تازگی از این بناها بازدید کرده آن را «میراث حیرت‌انگیز کرمان» نامید. محمدعلی طالبی اذعان داشت که این قلعه‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفته است، در حالی که می‌تواند یک جاذبه فوق‌العاده گردشگری باشد.
قلعه‌اردشیر، قدمت کمتری از قلعه‌دختر دارد اما هر دو امروز در میان خیابان‌ها و پارک‌ها و خانه‌ها محصور شده‌اند و نشانه‌ای که می‌توان با آن، این دو قلعه را تمایز داد وجود دکل مخابراتی بر فراز قلعه‌اردشیر است که شوربختانه سال‌هاست منظر آن را مخدوش کرده و تلاش‌ها برای جابه‌جایی آن تاکنون بی‌نتیجه مانده است.
این دو قلعه بر فراز صخره‌های سنگی بنا شده‌اند و بسیار مرتفع هستند. بلندترین نقطه قلعه‌دختر نسبت به سطح زمین‌های اطراف ۶۰ متر ارتفاع دارد. این رقم در برخی از نقاط قلعه‌اردشیر تا ۱۲۰ متر هم می‌رسد. در منابع تاریخی از قلعه‌دختر با نام‌های مختلفی همچون «قلعه‌کوه» و «قلعه‌کهن» نیز یاد شده است.
زنده‌یاد محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، مورخ نوشته که در میان قلاع دختر در ایران، قلعه‌دختر شهر کرمان تنها قلعه‌ای است که در بیشتر دوره‌ها استفاده نظامی داشته است. درباره قدمت قلعه‌دختر اطلاعات دقیقی وجود ندارد.
باستانی‌پاریزی، قلاع دختر را که تعداد زیادی از آن‌ها در مناطق مختلف ایران وجود دارد یادگاری از معابد آناهیتا در ایران‌باستان دانسته است. در برخی از متون تاریخی، قدمت قلعه‌دختر شهر کرمان را مربوط به دوره اشکانی می‌دانند.
انتقال مرکز
دکتر جمشید روستا، مدیر گروه بخش تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان به استناد متون تاریخی متعدد می‌گوید: اردشیر بابکان ساسانی پس از آن که منطقه فارس را فتح کرد به سمت ایالت کارمانیا یورش برد. در کتیبه داریوش بزرگ هم ماجرای این فتح ذکر شده است. اردشیر پس از فتح سیرجان، به منطقه‌ای آمد که امروز آن را به‌عنوان شهر کرمان می‌شناسیم.
در آن زمان، قلعه‌دختر در این منطقه وجود داشت. اردشیر این قلعه را فتح کرد و به موازات آن، قلعه خود را ساخت که امروزه به نام قلعه‌اردشیر شناخته می‌شود.
دیوار قلعه‌دختر در برخی از قسمت‌ها تا چهار متر قطر دارد و فتح چنین قلعه عظیمی کار راحتی نبود.
این نکته را در نظر باید داشت که در دوران باستان، پایتخت یا مرکزیت ایالت کرمان، منطقه‌ای بین جیرفت و بم بوده است. با ورود اسلام به کل این ایالت، سیرجان دارالملک شده و بیش از ۳۰۰ سال نقش مرکز ایالت را داشته است.
در آن دوران، قلعه‌دختر در شهر کرمان وجود داشت اما مرکزیت کل آن ایالت را نداشت.
در قرن چهارم هجری‌قمری، زمانی که «محمدابن الیاس» پسرعموی «امیرنصر سامانی» از قلمرو سامانیان جدا می‌شود و به سمت خراسان و کرمان فرار می‌کند، کار مهمی را انجام می‌دهد و آن این که دارالملک و مرکزیت ایالت کرمان را از سیرجان به منطقه‌ای که قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر در آن قرار داشته‌اند منتقل می‌کند. از آن زمان به بعد این منطقه، «دارالملک بردسیر» نام می‌گیرد که اکنون آن را به‌عنوان شهر کرمان می‌شناسیم.
بنا به متون تاریخی ،دلیل این که ابن الیاس، مرکزیت را از سیرجان به شهر کرمان امروزی انتقال داد این بود که «آل بویه» در ایالت فارس در نزدیکی سیرجان در حال قدرت گرفتن بودند.
او برای این که از آن‌ها در امان بماند مرکز سیاسی و حکومتی را از سیرجان به شهر کرمان منتقل کرد. کرمان از آن دوران به بعد همواره مرکز حکومت بود.
بناهای مهجور
عضو هیأت علمی دانشگاه باهنر کرمان می‌گوید: در برخی از قسمت‌های قلعه‌دختر، قطر خشت تا ۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. چنین چیزی در ایران کم‌نظیر است و می‌تواند نشانه‌ای باشد از این که قدمت بنا به دوران هخامنشی برمی‌گردد؛ چرا که خشت‌هایی با قطر بالای ۴۰ سانتی‌متر را به قبل از دوران ساسانیان نسبت می‌دهند.
در محوطه قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر که حدود ۲۰ هکتار وسعت دارد، سفال‌های شکسته‌ای وجود دارد که مربوط به دوران اسلامی است و استمرار سکونت در این قلعه‌ها را نشان می‌دهد.
محمدابن‌الیاس پس از آن که مرکزیت ایالت را از سیرجان به این قلعه‌ها در شهر کنونی کرمان منتقل کرد، در کنار باروی اردشیر در قلعه‌اردشیر، باروی جدیدی در دشت پایین این صخره ساخت و با این کار کمک کرد تا مردم کم‌کم از کوه پایین آمده و در دشت ساکن شوند. در دوره‌های بعدی، به‌مرور شهر از این قلعه‌ها به اطراف گسترش پیدا کرد و محله‌های متعددی شکل گرفت که امروز بسیاری از آن‌ها در پی ساخت‌وسازهای جدید از بین رفته است.
جمشید روستا با اشاره به اهمیت قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر به‌عنوان هسته اصلی شهر امروزی کرمان اظهار می‌کند: متأسفانه به این آثار، توجه و رسیدگی نمی‌شود. دورتادور این قلعه‌ها ساخت‌وسازهایی انجام شده که متناسب با این بناها نیستند. مرمت و کاوش‌های باستان‌شناسی در این قلعه‌ها سال‌هاست که متوقف شده است. در برخی از بخش‌های این قلعه‌ها، حفره‌هایی وجود دارد که معتادان متجاهر در آن‌ها مستقر می‌شوند و نشانه‌هایی از روشن کردن آتش در قلعه‌ها توسط این افراد وجود دارد. قلعه‌دختر و قلعه اردشیر، بناهای امروزی نیستند که بگذاریم چنین وضعیت فلاکت‌باری داشته باشند.
او با تأکید بر آن که این دو قلعه با وجود اهمیتی که برای کرمان و ایران دارند مهجورند، ادامه می‌دهد: اگر مرمت نمی‌کنیم حداقل آسیب نزنیم. بارها شده که دانشجویان را می‌بریم و زباله‌های رهاشده در این قلعه‌ها را جمع‌آوری می‌کنیم اما یک هفته بعد وضع دوباره به حالت قبل برمی‌گردد. حداقل کاری که می‌توان انجام داد این است که نگذاریم قلعه ۲۵۰۰ ساله، محل سکونت معتادان متجاهر بشود اما حتی یک نگهبان و کسی که گشت‌زنی مداوم داشته باشد در این قلعه‌ها وجود ندارد.
